Palmiye Adının Kökeni ve Palmiyenin Kısa Tarihçesi

 

Bilal Aksoy

4 Şubat 2020

     Palmiyegillerden ya da hurmagillerden olan ağaçların genel adı. Palmiye, Sumerliler zamanından bu yana bilinen bir ağaçtır. Sumerce ĝeš-nimbar adı ‘palmiye’ karşılığındaydı. Akadlılar palmiye sütünü uqūrum, palmiye ağacını ise gišimmarum şeklinde dile getiriyorlardı. Sumerliler palmiyeye yukarıda aktardığım üzere ĝeš-nimbar derken Sumercede ĝeš ön eki ağaç türünü belirtiyordu. Palmiye adının Fransızca palmier (=palmiye: ‘hurmagillerden bir ağaç) sözünden Türkçeye geçtiği anlaşılmaktadır. Ayrıca, Palmiye adının Eski Yunanca palame (=el içi, el, el ayası) kelimesiyle bağlantılı olduğu görüşündeyim. Çünkü, palmiye yaprakları, tıpkı bir elin yukarıya doğru açılmış şeklini göstermektedir. Bu durumda, el ayasının yukarıya doğru açılmış olarak bakar halini ifade etmektedir. Bu nedenle, Eski Yunanca palame (=el içi) ve buradan Batı Dilllerine intikal ederek İngilizcede palm (=avuç içi, el ayası; hurma dalı) ve palme (=palmiye, hurma ağacı) sözleri bulunmaktadır. Eski Yunanca üzerinden Latincede yer alan palmae (=palmiye, hurma), palmifer (=hurma taşıyan), palmosus (=bol hurmalı) ve palmatus (=hurma taşıyan) kelimeleri mevcuttur. Almanca Palme (=palmiye, hurma ağacı) sözü Flemenkçe ve Slovencede palm şekliyle yer almaktadır.

     Rusça pal’ma; İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Gürcüce ve Hırvatça palma; Arnavutça palme, Yunanca palámi, İrlandaca pailme sözleri ‘palmiye’ demektir. Buna karşılık, Ermenice armaveni ile Kürtçe darqesb, ‘palmiye’yi ifade etmektedir. Ayrıca, Kürtçede palmiye adı da yerleşmiştir. Fransızcada paume (=pom: ‘el ayası, avuç içi’), palmé (=parmakları arasında perde bulunan, perdeli), palmeraie (=palmöre: ‘hurma ağacı, hurmalık) ve palmier (=palmiye: ‘hurma ağacı, palmiye) sözleri aynı kökene dayanmaktadır. Arapça naḥl (=palmiye) ile Akadca tuḥallum (=hurma) kelimeleri birbiriyle yakın fonetik bir şekildedir.

     Ceviz palmiyesi, mum palmiyesi, yağ palmiyesi gibi türlerin yanı sıra palmiye sözüne dayalı adlandırmalarla karşılaşmaktayız. Palmiye şarabı, Palmiyegillerden yapılan alkollü bir şarap türüdür. Palmiye şekeri, palmiye türlerinden çıkarılan bir şekerli maddedir. Palmiye tortusu, palmiye yağı çıkarıldıktan sonra kalan tortudur. Palmiye mumu, palmiye yağı, palmiye hurması, palmiye kurdu gibi palmiyeyle ilgili şeylerin tanımlaması yapılmaktadır. Şeker palmiyesi (=Arenga Saccharifera) Malezya’da yetişen iri boylu palmiye çeşididir. Bir Orta Doğu palmiyesi sayılan ‘hurma ağacı’nın, 8 binyıldan bu yana ekildiği belirlenmektedir. Boyu 30 metreye uzayan bu ağaçtan yılda 250 kg hurma elde edilmektedir. Hurma, Farsçada ‘yiyecek’ karşılığında kullanılan bir kelimedir. Daha çok Malezya’da yetişen Hindistan cevizi de bir palmiye çeşididir. Güney Amerika’nın tropik yörelerindeki Karnauba Palmiyesi’nden mum elde edilmektedir. Orta Amerika’da yaygın olan Kohun Palmiyesi’nden daha çok sabun elde edilmektedir. Bunların dışında Latince adlarıyla sınıflandırılmış olan birçok palmiye çeşidi bulunmaktadır.

     Başta Mısır mimarisinde olmak üzere bir kısım yerlerde palmiye şekli sütunlara dayalı yapılar inşa edilmiştir. Buna göre, mimaride bitişik parmaklar ya da palmiye yaprakları şeklindeki sütun başlıkları kullanılmıştır. Mısır’da İÖ. III. binyılın ortalarında görülen palmiye başlıklı sütunlar II. binyılın ortalarında yoğunlaşmıştır. Sonraları İÖ. 7. yüzyıldan itibaren Phokaia (Foça), Klazomenai (Urla-İskele çevresi) ve Girit’te bulunan Arkades’teki yapılarda palmiye başlıklı sütunlar kullanılmıştır. Palmiye başlıklı sütunlarda 12 kıvrım esas alınmıştır ki, bu olgu 12 sayısının Antik Yunan toplumunda da kutsal sayı olarak görülmesindendir. 12 sayısının kutsiyeti, Hıristıyanlık ve Müslümanlıkla birlikte günümüze dek gelmiştir. Eski Mezopotamya toplumlarının astronomi çalışmalarında yılı 12 aya taksim edişleriyle bu gelenek başka toplumlara da geçmiştir. 12 hayvanlı Çin takvimi, sonraları Orta Çağda Türk toplulukları tarafından da kullanılmıştır. Palmiye başlıklı sütunların mimarideki rolü için bkz. Sabri Arıcı, “Phokaia’daki Palmiye Sütun başlığı ve Kökeni”, OLBA, XXIII, 2015.

     Eski Ahit’te ‘palmiye’ye dair anlatımlar mevcuttur. İÖ. III. binde Mısır’da palmiye biliniyordu. Asurlular da palmiye ağacını kutsamışlardı. Fenikeliler, palmiyeyi tüm Akdeniz ülkelerine yaydılar. Onların Fenikeli adını Eski Yunanlılar vermişti. Fenike adının, Eski Yunanca phoinix (=palmiye ağacı, hurma) ve Phoinika (= hurmalık, palmiyelik) adlarıyla ilişkili olduğu görüşündeyim. Homeros, Herodotos, Xenophon ve daha başkaları palmiye ile ilgili anlatımlarda bulunmuşlardır. Antik Yunanda zafer kazananlar, palmiye dallarından yapılmış çelenkler kullanmışlardır. Nasıl zeytin dalı barış sembolü olarak bilinmişse, palmiye dalı da zafer kazanmışların sembolü olarak görülmüştür. Romalılar da bu geleneğe bağlı kalarak palmiye dalını zafer sembolü olarak bilmişlerdir. Ölen Hıristiyan aziz ve azizelerinin sembolü de palmiye dalları idi.

     Yeryüzüne dağılmış bir kısım kentlerin adları ‘palmiye’yi ifade etmektedir. İspanya’nın Balear özerk bölgesinin merkezi bir kenti olan Palma de Mallorca, ABD’nin Kaliforniya eyaletinde bir küçük kent olan La Palma, Küba’nın doğu kesimindeki Santiago de Cuba ilinin ortalarında yer alan Palma Sorino, ABD’de Florida eyaletinin güneydoğusundaki Palm Beach palmiye adıyla ilişkili olarak bilinen kentlerdir. Bu son kent 1880’de Palm City (=palmiye kenti) adını taşıyordu. Antartika’daki Palmer Takımadaları bir başa yer adı olarak biliniyordu. İngilizlerde Palmer soy adlarıyla karşılaşılmaktadır. Bir kısım şahıs adlarında da Palma, Palme şekillerini görmekteyiz. Perulu yazar Ricardo Palma (1833-1919) ve 1986’da menfûr bir suikast ile hayatını kaybeden İsveç başbakanı Olof Palme (1927- 1986) gibi birçok örnek sayılabilir.  Birçok Batı Dillerinde palm, palma, palme sözleri ‘hurma’, ‘hurma ağacı’nı ifade etmektedir.

     XVII. yüzyılın başlarında Brezilya’nın kuzeydoğusunda Palmares Cumhuriyeti kurulmuştu. Aynı yüzyılın sonlarında yenilgiyle tarih sahnesinden silinmiş oldu. 1688’de Kolombiya’da kurulan Palmira kenti ile Suriye’deki Palmira antik kentinin adlarının da palmiye ve hurma ağacı ile ilişkili olması mümkündür. Dünyanın birçok yerinde yetişen palmiye ağacı, kutsal kabul edildiğinden; adı,  şahıs ve yer adı olarak da kullanılmıştır.