Bodrum Adı ve Kısa Tarihçesi

 

Bilal  Aksoy     

5 Ağustos 2018/Ankara     

 

        Muğla’nın ilçesi olan Bodrum aynı zamanda turizmin gözde merkezlerinden biridir. Genellikle yaz mevsiminde yerli ve yabancı birçok turistin uğrak yerlerinin önde gelenlerindendir. Bu yerleşim yeri, XIX. yüzyılın ortalarında nahiye statüsüyle Karaova kazasına bağlı bulunuyordu. Aynı yüzyılın ikinci yarısında kaza merkezi olarak kayda geçtiğini belirliyoruz. Piri Reis, XVI. yüzyılın ilk yarısında yazdığı “Kitab-ı Bahriye”sinde buradan Botrum diye söz etmekte ve kitabının birçok yerinde burayla ilgili açıklamalar yapmaktadır. ⁽¹⁾ Botrum, Boturum gibi telaffuzlar, XVIII. yüzyıl sonlarında yaygın olarak Bodrum şeklinde ifade edilmiştir. Bodrum, Kanuni Sultan Süleyman zamanında Menteşe Sancağı’nın Milas kazasına bağlı idi. 1891 tarihli Aydın Vilâyet Sâlnâmesinde Aydın vilâyetine bağlı bir kaza olarak kaydedilmiştir. 1671/1672’de Bodrum’a uğrayan Evliya Çelebi, kale dışında yerleşimin olmadığını görüyor. O sıralar kale içinde bir miktar küçücük evler yer alıyordu. E. Çelebi, bu yerleşim yerini “Evsaf-ı Kal’a-i Bodurum/Bodrine” olarak tanıtmaktadır. Bir görüşe göre, Bodrum Kalesi  XV. yüzyılda Petronium adıyla kurulmuştur. Buna göre, Rodos’taki Sen Jan Şövalyeleri Katolik inançları uğrunda mücadele ediyorlardı. Bu amaçla, Havari Petrus adına kurdukları kaleye verdikleri Petronium adını, Rumlar Petrum olarak ifade etmişler. Bu da zamanla Bodrum şekline dönüşmüş. Oysa, bu iddianın doğru olmadığı kanısındayım. Çünkü, Ekrem Uykucu’nun da belirttiği gibi Bodrum Kalesi İlk Çağ yapısıydı. Uykucu, Müneccimbaşı’na atfen 1480 yılında Fatih Sultan Mehmed’in Mesih Paşa komutasında bir donanmayı Bodrum Kalesi’ni fethetmek için gönderdiğini fakat donanmanın tüm baskısına rağmen kalenin alınmasında başarılı olunamadığını nakledilmektedir ⁽²⁾.

     Tarihçi Ducas’a atfen Bizans tarihçisi Paul Wittek, Rodos hükümdarı Migal Mastori’nin Petronion kalesini inşa ettiğini aktarmaktadır ⁽³⁾. P. Wittek, Hoca Sad’deddin Efendi’den naklen Petronion’un Rodos kadar Osmanlıya direndiğini ve ancak Kanuni zamanında 1522’de alınabildiğini ifade etmektedir ⁽⁴⁾. Bence, Migal Mastori, Petronion kalesini inşa etmemiş güçlendirmiştir. Öyle anlaşılıyor ki, bu güçlendirme süreci sayılan 1400’lü yılların başlarında  adından söz edilen Petronion kalesi yüzyıllarca öncesinden beri vardı. “Encyclopedia Of İslam”ın “Bodrum” maddesinin yazarı V. J. Parry, Doğu Akdeniz’deki deniz manevraları (1471-1474) sırasında Venedikli amiral Pietro Mocenigo’nun Bodrum’un Osmanlı hinterlandına oldukça zarar verdiğini ifade etmektedir ⁽⁵⁾. Öte yanda, Petronium adının Eski Yunanca petra (kaya, taş) sözüyle ilişkili olduğu görüşündeyim. Ayrıca, Eski Yunanca petraion (kayalık, taşlık) sözcüğüyle bağlantısı göz ardı edilemez. Bodrum’un bir mahallesi olan Kelerlik’in bir karşılığı da ‘kayalık, taşlık’ demektir. Bir başka açıdan, Bodrum adının yine Yunanca ybodrome (binanın yol seviyesinden aşağıda kalan kısmı) sözüne bağlanması topoğrafik açıdan mümkün olmakla birlikte, başka Bodrum adlı yerlerin var oluşu ve bunların genellikle taşlık ve kayalık mevkilerde kurulu bulunuşları Bodrum adı ile ybodrum/gybodrum ilişkisini gölgelemektedir. Bu nedenle, Bodrum ilçe merkezinin topoğrafik açıdan tıpkı bir bodrumu andırması nedeniyle bu adla anılmış olabileceği akla gelmekle birlikte, diğer örnekler açısından da konuya bakılınca bunun güvenilir bir sav olmadığı sonucuna varıyorum. Tuncer Baykara, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisindeki Bodrum maddesinde aşağıdaki yerleşim yerlerinin de Bodrum adıyla anıldığını belirtmektedir ⁽⁶⁾. Buna göre, Seferihisar’daki Teos antik yerleşimi, Selçuk’taki Efes antik kenti, Isparta’nın Ağlasun kenti ve buraya yakın olan Sagalassos antik kenti, Burdur’un Gölhisar ilçesi yakınındaki Kybira antik kenti, Adana’nın Osmaniye ilçesine bağlı Hemite köyü yakınındaki Kastabala İlk Çağ kenti, Bodrum adıyla ifade edilmişlerdir. Osmaniye kentine takriben 12 km mesafede bulunan ve İÖ. I. yüzyılda bölgesel bir hükümdar olan Tarkondimos’un başkenti sayılan Kastabala antik kentinde bulunan Kastabala Kalesi’ne günümüzde yerel halk tarafından Bodrum Kalesi denilmektedir. İngiliz gezgin Edwin John Davis (1826-1901), Adana ve mücavir illerinde 1875 yılında incelemelerde bulunmuştur. Bu seyahatinin sonuçlarını “Life in Asiatic Turkey. A Journal of Travel in Cilicia (Pedias and Trachoea), İsauria and parts of Lycaonia and Cappadocia” adlı seyahatnamesinde aktarırken, günümüzde Osmaniye merkeze bağlı olan Gökçedam (Hemite) köyü yakınlarındaki Kastabala ören yerinden “Boudroum” adıyla söz etmiştir ⁽⁷⁾. 

      İzmir’in Seferihisar ilçesi Sığacık Kalesi yakınındaki taşlık ve kayalık Teos antik kenti bir kısım Batılı yazarlarca Bodrun şeklinde belirtilmiştir ⁽⁸⁾. Tuncer Baykara, Burdur dolaylarında Bodrum Deresi bulunduğunu aktarmaktadır: “Burdur’un Karacaören köyü halkı içinde antik harabeler bulunan bir vadiye Bodrum Deresi adını veriyorlar” ⁽⁹⁾. Evliya Çelebi, İzmir’in Selçuk (Ayasulug) ilçe merkezi yakınında bulunan Efes (Efesos) İlk Çağ kenti kalıntılarına Bodrum denildiğini aktarmaktadır ⁽¹⁰⁾.  1946 yılı kayıtlarına göre, Afyon’un Bolvadin ilçesi Çay bucağı Orhaniye muhtarlığına bağlı bir köy ile İçel’in Anamur ilçesinin bir muhtarlığı da Bodrum adını taşıyorlardı ⁽¹¹⁾.

      Kimi kaynaklara göre, Muğla’nın Bodrum ilçesinin eski adlarından biri de Anthedio idi.  Anthedio adının, İÖ takriben VI. yüzyılın sonlarında Bodrum’a gelen bir topluluğun şefi olan Anthes tarafından iki mahallenin birleştirilmesine izafeten kullanıldığı iddia edilmektedir. Bodrum’da, sıcak iklimden dolayı ekinler erken biçilir ve çiçekler de erken açar. Bu nedenle, Eski Yunanca anthein (çiçek açmak) ve anthos (çiçek) sözcük ve yüklemlerinden dolayı Anthedio ya da Anthedia adının çiçeklerle ilişkili olması olasıdır. Bu yörede yaygın olarak sarı papatyalar yoğun olarak açmaktadır. İlk Çağda Bodrum’un en çok kullanılan adı Halikarnassos idi. Tunceli’nin Nazımiye ilçesi Civarik köyü yakınlarında Bedro adlı dağlık ve kayalık bir mevki bulunmaktadır. Bedro adının Petra ya da Petro sözcükleriyle ilişkili olduğu akla gelmektedir. Giresun’un Tirebolu ilçesine bağlı Örenkaya köyünün önceki adı Kaleibedrem idi. Bedrem son ekinin Bodrum adıyla ilişkili olması mümkündür. Bir zamanlar Halikarnassos (Bodrum) kenti girişinde bulunan ve Prodromos (haberci, müjdeci) lakabıyla da bilinen Artemis Prostateria (koruyucu Artemis) bulunduğu açıklanmaktadır ⁽¹²⁾. Öte yandan, Bodrum adının Prodromos’tan kaynaklanmış olabileceğini sanmıyorum. Dünyanın yedi harikasından biri sayılan Bodrum’daki Mousolos mezarının İÖ. IV. yüzyılın ortalarında tamamlandığı anlaşılmaktadır. E. Uykucu, adı geçen mezarı betimlerken Plinius’a dayanarak eserin tüm cephesinin 440 ayak olup 36 sütunla çevrili bulunduğunu ve buna Peteron denildiğini açıklamaktadır. Peteron’un üzerinde ise piramit bulunuyordu ⁽¹³⁾.

      Bu örneklemeler ışığında Bodrum adının ne Aziz Petrus adıyla ne prodromos (müjdeci, haberci) sözcüğüyle ilişkisi doğru değildir. Bu anıt mezara Peteron denilmesinin nedeni tek parça iri taşlardan yapılmasından olsa gerektir. Yukarıda örneklediğim tüm Bodrum adlı yerleşim yerlerinin taşlık ve kayalık bir mevkide bulunmaları nedeniyle bu adı almış oldukları görüşündeyim. Muğla’nın Bodrum ilçesi de İlk ve Orta Çağda Yunanca Petronion (taşlık/kayalık yer) ve Latince Petronium olarak adlandırılmıştır. Bodrum Yarımadası’nın genel adı İlk Çağda Halikarnassos olarak adlandırıldığından Herodot dahil bir kısım yazarlar Halikarnassos adını kullanmışlardır. 1999-2001 yıllarında Bodrum’da bulunduğum sürece Bodrum ve çevresindeki yerleşim yerlerinin eski adları üzerinde inceleme ve yerinde gözlemler yapmıştım. Bodrum kent merkezinin üst kesiminin kayalıklardan oluşması nedeniyle Eski Yunanca petra (taş, kaya) ve petraion (taşlık, kayalık) sözcükleriyle ilişkisi üzerine çabalamıştım. Bugün de Bodrum adı üzerine aynı kanıda olduğumu belirtiyorum. Bir zamanlar Bursa’nın İnegöl, Isparta’nın Eğirdir ve Kırklareli’nin merkez ilçelerine bağlı Bedre adlı köyler bulunuyordu. Bunların taşlık ya da kayalık mevkiler oluşları dikkati çekmektedir. 1946 yılı kayıtlarına göre, Sivas’ın Şarkışla ilçesi Deliilyas nahiyesine bağlı bir muhtarlık Patir, Siirt’in Beşiri ilçesine bağlı bir köy Petro, Zonguldak’ın Bartın ilçesine bağlı bir köy Bodra adlarıyla yazılmışlardı ⁽¹⁴⁾. XIX. yüzyılın sonlarında Bodrum merkezinde 3605 Müslüman, 2264 Rum Ortodoks, 86 Yahudi ve 45 yabancı kaydedilmiştir ⁽¹⁵⁾. Birinci Dünya Savaşı koşullarında İstanbul’daki İttihatçı yönetimin Almanlardan yana tavır almasıyla gelişen olaylar sürecinde, Bodrum kıyılarına yaklaşan bir Fransız kruvazörüne Türk askerlerince ateş edilmesi üzerine Fransız kruvazörü Bodrum’a ateş etmeye başlamış, bunun sonucunda kalenin bir kısmı, Tepecik Camisinin kubbesi ve bir kısım meskenler zarar görmüştür ⁽¹⁶⁾.

 

KAYNAKÇA

(1) Pîrî Reis, “Kitâb-ı Bahriye”, Ankara 1935, s.220,223, 225, 227, 229.
(2) Ekrem Uykucu, “İlçeleriyle Birlikte Muğla Tarihi”, 2. bs., İstanbul 1983, s. 176.
(3) Paul Wittek, “Menteşe Beyliği”, çev. O.Ş. Gökyay, 3. bs., TTK Yay.,  Ankara 1999, s.97.
(4) Paul Wittek, age, s.107.
(5) J. Parry, “Bodrum”, Encyclopedia of İslam, Leiden 1986, C.I, s. 1250-1251.
(6) Tuncer Baykara, “Bodrum” md. Diyanet Vakfı “İslam Ansiklopedisi”, C.VI, 1992 İstanbul, s.247-249.
(7) E.J.Davis,“Life in Asiatic Turkey“, London 1879;“Boudroum”: s.104,117,121,127,128,134,137,143.
(8) J.Dalaway, “Constantinople, ancient and Modern”, London 1797, s. 265.
(9) Tuncer Baykara, “Bodrum Adına Dair”, Belleten Nu. XLV-2/Nisan 1981, s.8.
(10) Evliya Çelebi, “Seyâhatnâme”, İstanbul 1935, IX/143.
(11) T.C. İçişleri Bakanlığı,“Türkiye’de Meskûn Yerler Kılavuzu”, Ankara, C. I (1946)-C. II (1947).
(12) Güler Çelgin, “Eski Yunan Dininde ve Mitolojisinde Artemis”, İstanbul 1986, s.35.
(13) Ekrem Uykucu, age, s.180.
(14) T.C. İçişleri Bakanlığı, age, s.I/141, I/165, II/903.
(15) Vital Cuinet, “La Turquie d’Asie”, III/662.
(16) Avram Galanti, “Bodrum Tarihi”, İstanbul 1948, s.78.