Dicle Adının Kaynağı

    Diyarbakır’ın bir ilçesi ve bu yöreden geçen büyük bir ırmağın adı. Dicle kasabasının adını Dicle Nehri’ nden aldığı anlaşılmaktadır. Bugünkü Dicle Nehri, Sumerlilerde İdikna. Akkadlarda İdiklat adlarını taşıyordu. Sumercede id sözcüğü ‘ırmak’ karşılığında idi. Söz gelimi, Sumerliler Fırat Nehri’ne İd-arad (Arad Nehri) adını vermişlerdi. Arad sözcüğü  – kimi yöre halklarınca aras ya da araz şekillerinde   telaffuz  edildiğinden- bugünkü Aras Nehri  adına kaynak oluşturmuş olabilir.  Asur kralı Tiglat-Plasar’ın adının, Dicle Nehri‘nin Akkadca karşılığı olan idiklat adından kaynaklanmış olması olasıdır. Eski Süryanice kaynaklarda tiglat sözcüğü ‘ok’ karşılığında belirtilmektedir Hz.İsa’nın çağdaşı olan İlk Çağın ünlü tarihçi ve coğrafyacısı Strabon’a göre, Medce tigra (ok) sözcüğü Tigris adının dayanağıdır. Söz konusu ırmak, Strabon zamanında Hellenlerce Tigris olarak ifade ediliyordu. Sumerlilerin bu nehir için kullandıkları İdigna adını çözümleyecek olursak, eğer adın özgün şekli İd-digna idiyse bu takdirde Sumerce id (ırmak, nehir) ve dig (>dik) (yüksek kıyı) sözcüklerinden dolayı ‘yüksek kıyılı ırmak’ anlamı ortaya çıkmaktadır. Akkad,  Asur ve Babillilerin İdiqlat ya da Diqlat, Medlerin Tigra, Hellenlerin Tigris Ermenilerin Dklat/Diklat,  Arapların Dicla dedikleri bu nehre Kürtler ve Türkler tarafından Dicle denilmiştir. Öte yandan, bu nehir için kullanılan Tegris ya da Tigris adlarındaki tegr/tigr kök sözcükleri Ermenicede tigr (ok, mızrak, zıpkın) olarak karşımıza çıkmaktadır. Ermenicedeki bu ve bunun gibi birçok sözcük eski kuzeybatı İran Dilleriyle bağlantılıdır. Ermeni şahıs adlarından Dikran yukarıdaki kök sözcüklerden kaynaklanmıştır. Bu bağlamda, Diyarbakır’ın Silvan ilçesi dolaylarına lokalize edilen İlk Çağın ünlü Tigranokerta adlı yerleşim yeri bulunuyordu. Tigran (Dikran)’ın kale kenti karşılığı belirmektedir. Sözü edilen adlar tarihsel süreçte Tiglat>Diglat>Diclat ve sonuçta Dicle adına dönüşmüştür. Tıpkı bir ok gibi hızlı şekilde hareket ettiğinden Dicle adını almıştır. Irak’ın Tıkrit kentinin adı, Dicle Nehri’nin kenarında kurulu bulunuşu nedeniyle bu nehrin eski adlarıyla (İdiklat>Tigrat>Tigrıt>Tikrit) bağlantılı olmakla birlikte, tigr (ok) ve id (akarsu, ırmak) sözcüklerinden oluştuğu söylenebilir.  Süryanice metinlerde Tikrit kentinin adı Tegris olarak yazılmıştır. Batı Dillerinde ‘kaplan’ karşılığında kullanılan tigr (ok) kök sözcüğüyle bağlantılı saydığımız Latince ve Macarca tigris, Yunanca  tigri;  İtalyanca ve İspanyolca tigre, Almanca ve Arnavutça tiger sözcükleri dikkatimizi çekmektedir. Çünkü, ok gibi hızlı hareket ettiğinden kaplanın da etimolojik açıdan benzer sözcüklerle ifade edildiği sonucuna varıyoruz.

 

 

Bilal  Aksoy

2000 / Bodrum