Bir Uzak Doğu Bilgesi
Yusuf Has Hacib
Bir Uzak Doğu Bilgesi
Yusuf Has Hacib
Bilal Aksoy
5 Kasım 2015/Ankara
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig adlı derleme bilgileri kaleme alan kimsedir. Kutadgu Bilig, ‘mutluluk veren bilgi’ demektir. 1070 yılında Kara Halkının hükümdarı olan Ebu Ali Hasan bin Süleyman Arslan’a takdim edilen bu eser nedeniyle Balasagunlu Yusuf’a Has Haciplik unvanı verilmiştir. Has Haciplik bir tür hükümdar danışmanlığı ya da genel sekreterliği idi.
Karahanlılar tasavvufi akidelere bağlı idiler. Benimsedikleri dinin (İslamiyetin) şekli/zahiri yönünü değil, özünü yani batıni yönünü içselleştirdiklerinden Ehl-i Beyt inancını temele almışlardı. Yusuf Has Hacib, Barsgan kentindendi. Barsgan’a Türkçe Balasagun da deniyordu. Yusuf, Barsgan’ın soylu ailelerindendi. Bu bölge Soğdların ülkesiydi. Aryen bir topluluk olan Soğdların ülkesine Sogdiana deniyordu. Sogdların bir kısmı bu yörede zamanla kendi dilleri yerine Türkçeyi kullanmışlardır. Bunda büyük ölçüde Türklerin Sogd alfabesini kabulleri de rol oynamıştır. Öte yandan Türkçeye birçok söz Soğdcadan intikal etmiştir. Yaygın olarak kullandığımız ‘kent’ ve ‘hanım’ sözleri gibi.
Barsganlı/Balasagunlu Yusuf, Kutadgu Bilig’de her açıdan insanları eğitmeyi amaçlamıştır. Açgözlü olmayı kınamış, edepsiz kişiden uzak durmayı öğütlemiş; böbürlenmeyi ve kibirlenmeyi insana yakıştırmamış, alçak gönüllü olmayı insanların erdemlerinden saymış ve rüşveti bir alçaklık göstergesi olarak belirtmiştir. Ayrıca, aklı ve bilgiyi asil olmanın aracı görmüş; riyakârlığın edep dışı olduğunu ifade etmiş; yavuz kişiden uzak durulması gerektiğini dile getirmiştir. İbadetin gizliliğinin esas olduğunu savunmuş; devlette mevki ve makam sahiplerinin şımarık tavırlarını yadırgamıştır.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig’in 50. Bölümünde “Alevilerle İlişkiyi Söyler” başlığı altında Alevilerin peygamber soyuna mensup olduklarını yazmış ve peygamberin hakkı için bunların gönülden sevilmesi gerektiğini ifade etmiştir. İnsanlığa büyük katkılarda bulunan bu edep sahibi bilge insanı saygıyla anıyorum. Bu cümleden olarak Yusuf Has Hacib’in 6645 beyitlik Kutadgu Bilig adlı eserinden bir kısım beyitleri aşağıya aktarıyorum:
3225 Bilgisizin ibadet etmesinden
Daha çoktur sevabı bilgilinin uyumasının
3224 Bilgiyle yapılan ibadetin sevabı binlerce
Bilgisiz ibadetin bulunmaz sevabı
3227 Senin oradaki ibadetin namazdır biri
Ey oğul, tuttuğun oruçtur bir diğeri
3228 Orada hangi ibadet var bunlardan başka
Göster bir, söyle bana
3229 Şimdi sen zahit adını aldın
Sana ibadet için yıkım oldu bu adın
3230 Bunlarla aldatıyorsan şimdi özünü
Bu ibadet boşa gitti, kes sözünü
3232 İnsanların iyisi ibadet ederken
Onu halktan gizler, kapar kapısını
3237 Halka yararlı ol, düşkünlere yara
Yakınlık göster, bağrını aç akrabana
3240 Helal dünyalık kazan, dağıt yoksullara
İnsanların elinden tut, onları güler yüzle yanıtla
3241 Bu sayılanların hepsi birer ibadettir
Bu ibadetleri yapan herkesin içi rahat eder
3242 Bunların tümünü bıraktın, yalnız başına
Namaz kılıp oruç tuttun ey seçkin tavırlı
3243 Namaz, oruç, bunlar hep senin yararınadır
Hep kendi yararını düşünen bencil olur.
3249 İbadetine fazla güvenirse eğer kul
Bulamaz Tanrı sevincine yol
3251 Senin tapınmana ihtiyaç duymaz Tanrı
3255 İbadet ediyorum deyip fazla güvenme
3269 İnsan diye söylerler, insan kimdir
İnsanlara yararlı olan kişidir
4241 Kötüye katılma ey iyi kişi
Kötü olur davranışın onun gibi
4242 Yavuza yaklaşma ey seçkin kişi
Mutluluğun bozulur, yavuz olur adın
5261 Harama katılma, sıkıca gözet kendini
Haram yiyenin yeri cehennemin dibi
4108 Gammazlama insanları sen, dedikodu etme
Doğru sözü söyle, doğruyu gizleme
1412 Halk koyun gibidir, beyin koyuncusu
Merhametli olmalı koyuna, koyun güdücü
694 Güvenme bu kuta gelir ve gider
İnanma devlete verir ve alır
695 Dönek olmasaydı bu devletin huyu
Ne güzel şey olurdu bu kut ey kuzu
696 Devlet gelici gidici olmasaydı
Parlayan gün kararmazdı
741 Dönek ve deli devlete gönül bağlama
Dolunay gibidir bu devlet, yine küçülür
1331 Avunma bu dünyayla geçer gider
İnanma bu devlete çabuk kocar
3075 Kime devlet gelirse güçlü olur onun eli
Bütün eğrisi doğru, sözü olur bilgi
3077 Böyledir bu dünyanın âdeti
Dönek dünya ve devletin böyle anılır adı
4825 Bugün gelir devlet, dilediğin gibi davranır
İnanma ona, seni yine bırakır
5174 Ey ben beyim diyen, kibirlenme
Vefasızdır bu dünya devleti, ona gönül verme
5175 Bu dünya kutuna inanma, o kötüdür
Güvenilmezdir, tavrı dönektir
5188 Böyledir bu devlet duramaz kaçar
Derilmiş malının tümünü o saçar
1703 Devlet gelir ve insanın yüzüne gülerse
Onu tutup bağlayacak olan alçakgönüllülüktür
1706 Büyüklük taslayan insan sevimsizdir
Günden güne saygınlığı azalır
5490 Müslüman Müslümanla kardeştir
Kardeşinle savaşma, iyi geçin her zaman
2499 Zulme uğrayıp hakkını arayanları
Kabul edip yol göstermeli ve ciddi olmalı
2427 Kılıçla alırsan eğer, güçle
Egemenlik sürmez yıllarca öçle
2428 Kalemle tutarsan elinde bir ili eğer
Orada herkes kendi dileğine erer
1433 Harama karışma, zorbalık etme
İnsan kanı dökme, hasımlık edip kin gütme
5210 Gönlünü, dilini doğru tut, erdemini ulu
Özünü unutma, şaşırma yolunu
5211 İçinden büyüklenip kibirlenme
Askerim çok diyerek göğsünü germe
5212 Nice gür göğüslü, kendine güvenen eri
Ölüm yere gömdü, toprakla örttü üzerini
5214 Hazinem çok diye malına güvenme
Hizmet edenim çok diye böbürlenme
5215 Gücüne güvenerek göğsünü gerenler
Çare bulamadılar bir sineğe bile
5216 Bir işte olma kızgın, öfkeli
Eğer öfkelenirsen ol dilsiz gibi
5203 Halk bozulursa onu beyler düzeltir
Eğer bozulan beyse onu kim düzeltir
5204 Sen tavrını düzenle, eylemini doğru tut
Halkın tavrı düzelir, kendini avut
5209 Tavrını doğru tut, davranışın temiz olsun
Akıl yoldaşın, danışmanın bilgi olsun
5231 Bu aldatıcı dünyanın tavrı dönektir
Aymazlığa düşme sakın yolu kaygandır
5232 Bezenir, hazırlanır, gönlünü alır
Gönül verirsen eğer yüzünü çevirir
5324 Büyüklük, ululuk, bunlar geçicidir
Bu devlet ateşi bir gün söner
6290 Doğan ölür, sevgili can gider
Ne bey ne kul ne peygamber kalır
6434 Nice saray ve köşkleri nice kaleleri
Ölüm bozdu bak kara toprağa çevrildi
6439 Hani o göz diken başkasının yerine
İnleyerek yatar bir kulaç yerde
6438 Hani o yerim az diyen açgözlü
Çok il aldı ama elinde tutamadı
6476 İnsanlar paranın kulu oldular
Gümüş kimdeyse ona boyun eğdiler
6477 Cemaat çoktu bu mescitler az
Çoğaldı mescit, cemaatler az
6469 Küçükte edep yok, uluda bilgi
Kabalık çoğaldı, incelik silindi
6466 Vefa gitti halktan, cefa aldı yerini
Güvenip inanacak insan bulunmaz oldu
6470 Yakınlık varsa eğer yaranmak için
Hani doğru iş yapanlar Hak için
6487 Yoksul, dul ve yetimi kollayan yok
Dünya değiştirildi, şaşıran yok
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig’in 50. Bölümünde “Alevilerle İlişkiyi Söyler” başlığı altında dost olunması gereken kesimleri belirtirken şu beytleri yazmıştır :
4337 Onlardan biri (Aleviler BA) peygamber soyudur
Bunlara değer veren mutlu olur
4338 Bunları (Alevileri BA) çok sev, gönülden içten
Malınla iyilik yap bakıp görerekten
4340 Bunlar (Aleviler BA) ehlibeyttir, habibin (peygamberin BA) akrabası
Habib Savcı (Peygamber BA) hakkı için sev onları
Yusuf Has Hacip, ölümün zorunlu bir sonuç olduğunu şu sözlerle belirtmektedir:
6636 Binlerce yıl yaşasan da sonu ölüm
Nice toplasan da dünya kalır arkanda
6495 Yıl dört yüz altmış ikiydi
Bu sözleri yazdım, kitap bitti
6623 Yıl dört yüz altmış ikiydi tam
Ben bu sözleri söylediğim zaman
6624 Bu sözleri tam on sekiz ayda söyledim
Sözü topladım, derledim, ayırdım, seçtim
6627 Ey Yusuf, gereken doğru sözü söyle
Gereksiz sözü gizle, zararı dokunur
Beytlerin alıntılarında Ayşegül Çakan çevirisiyle Türkiye İş Bankası Kültür yayınları tarafından İstanbul’da Şubat 2015 tarihinde yayımlanan Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig adlı kitabı esas alınmıştır.