Denizli Adı

     Anadolu’da bir kent adı. Tarihçi Herodot bugünkü Denizli kentini içine alan yöre için Germilia adını kullanmıştır. İlk Çağda Selökitlerden II.Antiokos’un (İÖ.261-246) eşi Laodike adına kurulduğu savına binaen Laodikeia (Laodike kenti) adı verilmiştir. Kerimüddin Aksarayi, 1211 yılına ilişkin bir olayı aktarırken Ladik adını kullanmıştır. Buna karşın, aynı yazar 1277 tarihli bir başka olay anlatımında Toğuzlu (Tonguzlu) adını tercih etmiştir. Bu takdirde, XIII.yy.’ın ortalarında bu yöreye Tonğuzlu adlı bir göçebe Uzak Asya topluluğunun yerleşmesi nedeniyle bu tarihten sonra söz konusu yörenin kendi adlarıyla anıldığı söylenebilir. XIV.yy. gezginlerinden Şehabeddin El-Ömeri, bu kentten Denizli adıyla söz ederken, yine aynı yüzyılın gezginlerinden İbn-i Batuta ise “Lazik (Ladik BA) beldesine Donguzlu yani Beledü’l-hanâzır (domuz şehri) da denir” açıklamasında bulunmuştur. XVII.yy.’da Kâtip Çelebi Denizli için “Diğer adı Lazkiye olan bu yere suları çok olduğu için Denizli derler” iddiasında bulunmuştur. XIX.yy.’ın Küçük Asya uzmanlarından Charles Texier “Denizli önceleri çevresi sularla çevrili küçük bir yerdi” demektedir. Öte yandan, Osmanlı arşivlerinde Dengizli yörük tâifesi adıyla karşılaşılmaktadır. Bunların adı bazen Dengiz, Dengüzlü, Dangizler, Denüzlü vb. şekillerde yer almaktadır. Bu topluluk zamanla farklı yerlere dağılmıştır. Sivas, Arapgir, Selanik, Kütah ya, Silistre, Gümülcine, Denizli, Adana, Maraş, Bozok (Yozgat) yörelerinde aynı adlarla topluluklar bulunmaktadır. Bu benzer adlarla anılan toplulukların aynı kökenden yayıldıklarına ilişkin somut veriler de henüz mevcut değildir. T.Kovalski’ye göre, Denizli kenti bir zamanlar Domuzlu adını taşımıştır. Çok eski yıllara dayanan domuz yetiştiriciliği ve domuz çiftlikleri nedeniyle bu adla anıldığı öne sürülmektedir. Sibirya’da yaşıyan günümüzde Evenki’ler denilen, önceleri Tunguz/Tonguz denilen ve Mongoloid özellikler taşıyan, dilleri Altay Dilleri grubunda yer alan topluluklarla Anadolu’dakiler arasında bir bağlantının olması olasılığı yabana atılamaz. Bunlar Küçük Asya içlerine varıncaya dek Türksel özellikler taşımaya başlamışlardır. Bir olasılıkla bunlar domuz yetiştiriciliği yapıyorlardı. Zira, tonguz sözü ‘domuz’ karşılığındadır. Asyalı pekçok topluluk belli bir hayvanın adıyla anılıyorlardı. Bkz. Tavşanlı md. Kaşgarlı Mahmud da aynı açıdan tonguz sözünü kullanmıştır. Yıllar önce Denizli dolaylarında geçen bir karayolunun yakınlarında domuz çiftlikleriyle karşılaşmıştım. Denizli adının dayanağı olan Tonguzlu adının Domuzlu karşılığında olduğu anlaşılmaktadır. Anadolu’da Denizli adını taşıyan yerleşim yeri adları bulunmaktadır. Bunlardan biri Elazığ’ın Keban ilçesine bağlı Denizli köyüdür. Bu arada, Çorum’un Sungurlu ve Maraş’ın Pazarcık ilçelerine bağlı  Denizli köylerinin varlığını belirlemekteyiz.  Denizli adlı yerleşim yerleri, deniz kenarlarında ya da yakınlarında bulunmamaktadır. O nedenle Denizli adları, yukarı daki değerlendirmeler ışığında açıklığa kavuşturulacaktır.

 

Bilal  Aksoy               

14 Eylül 1998/Ankara